Ευριπίδη Μήδεια: η πρόσληψη της τραγωδίας σε νεότερους δημιουργούς (εισήγηση στο συνέδριο της Πανελλήνιας Ενωσης Φιλολόγων (Σπάρτη, Οκτώβριος 2013)

εισήγηση στο συνέδριο της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων
(Σπάρτη, Οκτώβριος 2013)

Τίτλος: «Μήδεια: αλλοδαπή και αταίριαστη. Η πρόσληψη της τραγωδίας

στους νεότερους δραματουργούς.»

 

Νικολακοπούλου Χαρά, φιλόλογος, μεταπτυχιακό στη Δημιουργική Γραφή

 

                                                «τίς με δέξεται πόλις;» (Ευριπίδη Μήδεια στ. 386 )

Περίληψη

Το πρώτο μέρος της εισήγησης διερευνά τη βαρύτητα που προσδίδει στην τραγικότητα της Μήδειας η ξενική καταγωγή της. Η Μήδεια μια πριγκίπισσα με θεϊκή καταγωγή που όμως δεν παύει να την κατατρύχει το στίγμα της επικίνδυνης ετερότητας, του βάρβαρου. Αυτό είναι άλλωστε το «έγκλημά» της πριν καν προβεί στις αποτρόπαιες πράξεις της. Η ίδια διεκτραγωδεί την ακραία μοναξιά και την απόγνωση του άπατρι, το δράμα της αναγνωρίζει ο χορός, εξαιτίας αυτής της ιδιότητάς της την φοβάται ο Κρέων ενώ το ίδιο χαρακτηριστικό τής προσάπτει με χαιρεκακία ο Ιάσων.

Ο μύθος βεβαίως προϋπάρχει του Ευριπίδη και επιζεί μακράν πέραν αυτού. Για την ακρίβεια πρόκειται για δύο διαφορετικούς μύθους που συγχωνεύτηκαν σε έναν κάτω από την γραφίδα του Ευριπίδη. Και στους δύο, τα παιδιά της Μήδεια πεθαίνουν, για διαφορετικούς κάθε φορά λόγους και όχι ακριβώς δολοφονημένα από τη μητέρα τους.

Ο ποιητής έχει περιγράψει όχι μια ελληνίδα αλλά μια βάρβαρη γυναίκα και μέσα από αυτή τη σύμβαση αποδέχεται ότι  εξελίσσεται «κατά το εικός και το αναγκαίον» το καθετί ακραίο που συμβαίνει και το ακροατήριο. Όλες της οι πράξεις «δικαιολογούνται» από την ξενική της καταγωγή.

     Στο δεύτερο μέρος, εξετάζεται η πρόσληψη του Ευριπίδη στον εικοστό αιώνα.

 Η παρούσα εισήγηση δεν φιλοδοξεί να απαριθμήσει τον εκτενή κατάλογο με τις λιγότερο ή περισσότερο πιστές επανεγγραφές του μύθου στη λογοτεχνία, στο μπαλέτο, στη μουσική, στο θέατρο, την όπερα και τον κινηματογράφο,  κάτι που θα απαιτούσε σαφώς μεγαλύτερη έκταση.

Θα σταθεί σε νεότερους δραματουργούς που με το έργο τους έχουν να προτείνουν μια πρωτοποριακή προσέγγιση, μια ιδιαίτερη ερμηνεία του μύθου.

Σύμφωνα με αυτό, θα προσεγγίσουμε:

1) Την κινηματογραφική «Μήδεια»του Πιέρ Πάολο Παζολίνι.

2) Την τηλεταινία « Μήδεια» του Δανού σκηνοθέτη Λαρς φον Τρίερ.

3) Το μυθιστόρημα « Μήδεια Φωνές» της ανατολικογερμανής Κρίστα Βολφ.

 

 

 

 

 

 

Μήδεια, το στίγμα της επικίνδυνης ετερότητας

Η Μήδεια του Ευριπίδη είναι ένα πρόσωπο που επιδέχεται πολλαπλών αναγνώσεων: είναι το αρχετυπικό πρότυπο της εγκαταλειμμένης γυναίκας η οποία αρνείται να αποδεχθεί παθητικά τον ρόλο που της επιβάλλει η ανδροκρατούμενη κοινωνία, και τον υπερβαίνει με τραγικά αποτελέσματα.

Είναι η ερωτευμένη προδομένη γυναίκα που η οργή για την αδικία οπλίζουν το χέρι της.

Είναι Μήδεια -μάγισσα, εγγονή του Ήλιου, ανιψιά της μάγισσας Κίρκης αλλά και της Εκάτης.

Συγχρόνως, παρουσιάζεται ως μια ξενόφερτη πριγκίπισσα από βάρβαρη χώρα, με ό,τι αυτό  συνεπάγεται. Η τραγική μοίρα και το πάθος της επιδεινώνονται στον υπέρτατο βαθμό από το γεγονός ότι αυτή είναι ξένη, βάρβαρη. Η Μήδεια αντιπροσωπεύει το έτερον, το ανοίκειο, το αταίριαστο στοιχείο στην πολιτισμένη[1] κοινωνία της Κορίνθου/Ελλάδας και είναι γι’ αυτόν το λόγο επικίνδυνη, πρέπει να εκδιωχθεί.

Η τροφός πρώτη αναφέρει αυτή ακριβώς την  ξενική καταγωγή της επιδεικνύοντας τον οίκτο για τα παθήματά της : « έγνωκε δ’ η τάλαινα συμφοράς ύπο οίον πατρώας μη απολείπεσθαι χθονός». (Η δυστυχής! Στη συμφορά της έμαθε επιτέλους τι σημαίνει την πατρική του γη κανείς να απαρνιέται, στ. 34-35)[2] .

Η ίδια λίγο παρακάτω εκφράζει τους βάσιμους φόβους της για τις ολέθριες συνέπειες που μπορεί να έχει η άγρια μανία που κυριεύει την κυρά της:  άγριον ήθος στυγεράν τε φύσιν φρενός αυθάδους (Άγριος είναι ο τρόπος της, η φύση η δική της στυγερή κι ο νους αυθάδης, στ.103-104). Ως μια γυναίκα σε παράκρουση και εκδικητική μανία, που έρχεται από μια ξένη χώρα με ήθη βαρβαρικά και διαθέτει ‘άγριο ήθος’ και ‘στυγερά φύση’, παρουσιάζεται η Μήδεια στο κοινό πριν καν η ίδια εμφανιστεί στη σκηνή.

Η ίδια η  Μήδεια έχει πλήρη συνείδηση της ξενικής καταγωγής της (βάρβαρον λέχος , στ. 591). Όταν εξέλθει από τον οίκο της, και αφού εκφωνήσει τον συγκλονιστικό μονόλογό της όπου διεκτραγωδεί τη θλιβερή μοίρα της γυναίκας που είναι κατά τη γνώμη της ‘ αθλιώτατον φυτόν’ αφού πρέπει να αγοράσει τον άντρα της και να τον κάνει αφέντη του κορμιού της (στ. 230-251) καταλήγοντας στην σπαρακτική δήλωση πως  θα προτιμούσε να πολεμήσει τρεις φορές παρά να γεννήσει μια φορά, καταφεύγει στον θρήνο για την ερημιά και τη μοναξιά που την κατατρύχει: «εγώ δ’ έρημος άπολις ούσ’ υβρίζομαι προς ανδρός, εκ γης βαρβάρου λελησμένη, ου μητέρ’ ουκ αδελφόν, ουχί συγγενή μεθορμίσαθαι τησδ’ έχουσα συμφοράς.» ( Εγώ είμαι έρημη. Χωρίς πατρίδα από τον άνδρα μου ταπεινωμένη, λάφυρο από γη βαρβαρική. Ούτε μητέρα, ούτε αδελφό, συγγενή κανένα δεν έχω λιμάνι στη συμφορά μου αυτή, στ. 255-258)

Ο βασιλιάς Κρέοντας την φοβάται ιδιαίτερα, καθώς διαθέτει δυνάμεις υπερφυσικές οι οποίες πηγάζουν από τις απόκρυφες γνώσεις που απέκτησε στην βάρβαρη χώρα της. Στη συνομιλία της με τον Κρέοντα, που της επιβάλλει με αλαζονεία να εγκαταλείψει τη χώρα, η Μήδεια προστρέχει για μια ακόμα φορά στην ανάμνηση της γλυκιάς πατρίδας: «ώ πατρίς, ως σου κάρτα νυν μνείαν έχω» (Ω φιλτάτη πατρίδα! Πόσο δυνατά σε θυμούμαι ετούτη την ώρα, στ. 328).

Κατά την στιγμή που εξυφαίνει τα στυγερά σχέδιά της, η κύρια ενασχόλησή της είναι να εξασφαλίσει ποια πόλη  θα τη δεχθεί και θα της προσφέρει άσυλο, ασφάλεια και καταφύγιο: «τίς με δέξεται πόλις; τίς γην άσυλον και δόμους εχεγγύους ξένος παρασχών ρύσεται τουμόν δέμας;» (Ποια πόλη όμως δέχεται εμένα; Σε ποια χώρα άσυλο, σε ποιο σπίτι ασφάλεια φίλος θα προσφέρει σ’ εμέ, το σώμα ετούτο να σώσει; στ.386-388).

Ο Ιάσονας εμφανίζεται με έπαρση και επιχειρεί με σοφιστικά τεχνάσματα να διαστρέψει την κατάσταση προς όφελός του και  να δαμάσει το άγριο πάθος της γυναίκας του, υπενθυμίζοντάς της πόση ωφέλεια έλαβε από τον ίδιο που την μετέφερε για  να κατοικήσει σε μια πολιτισμένη χώρα. «πρώτον μεν Ελλάδ’ αντί βαρβάρου χθονός γαίαν κατοικείς και δίκην επίστασαι νόμοις τε χρήσθαι μη προς ισχύος χάριν» ( Πρώτον ζεις στην Ελλάδα κι όχι σε βάρβαρη χώρα. Τι είναι δίκαιο έμαθες, σύμφωνα ζεις με τους νόμους, όχι όπως αρέσει στους ισχυρούς, στ. 536-538)

Το δράμα του ‘άπολι’, του πρόσφυγα, του ξεριζωμένου από τα πάτρια εδάφη θα επισφραγίσει ο Χορός: «ω πατρίς, ω δώματα, μη δητ’ άπολις γενοίμην τον αμηχανίας έχουσα δυσπέρατον αιών’ οικτρότατον αχέων. Θανάτω θανάτω πάρος δαμείην άμεραν τανδ’ εξανύσασα¨ μόχθων δ’ ουκ άλλος ύπερθεν ή γας πατρίας στέρεσθαι.» (Ω πατρίς μου, ω δώματα! Ας μη δώσει ποτέ ο θεός χωρίς πόλη να μείνω και πάρω τον αμήχανο δρόμο, και διαβώ τον δύσβατο χρόνο της οικτρότατης λύπης. Είθε ο θάνατος ο θάνατος να με δαμάσει πριν διανύσω την ημέρα εκείνη. Δεν υπάρχει υπέρτατος πόνος κι οδύνη από τη στέρηση της γης των πατέρων, στ. 642-651)

Γίνεται εμφανές από τα παραπάνω ότι η τραγική μοίρα και το πάθος της Μήδειας επιδεινώνονται στον υπέρτατο βαθμό από το γεγονός ότι αυτή είναι ξένη, καταγόμενη μάλιστα από μια βαρβαρική χώρα. Αυτό όχι μόνον επιτείνει το αίσθημα της μοναξιάς και την απόγνωσή της, υποκινεί επίσης το φόβο και το δέος στους εχθρούς της, και οριοθετεί τη συμπεριφορά τους απέναντί της.

Ο Page εισηγείται την άποψη «είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι ο ποιητής έχει περιγράψει όχι μια ελληνίδα αλλά μια βάρβαρη γυναίκα. Μολονότι τα αισθήματά της είναι φυσικά για τις γυναίκες κάθε εποχής που είναι στη θέση της, ο τρόπος με τον οποίον βρίσκουν έκφραση και το αποτρόπαιο τέλος στο οποίο οδηγούν, επηρεάζονται συνεχώς από την ξενική καταγωγή της.» (Page 1990: 29)

Ο Ιάσονας συνειδητοποιεί την τραγική αλήθεια στο τέλος «ουκ έστιν ήτις τουτ’ αν Ελληνίς γυνή έτλη ποθ’» (Έργο τέτοιο δεν θα τολμούσε ποτέ καμιά Ελληνίδα, στ. 1339-40).

 

Άλλωστε οι ιστορίες των βαρβαρικών λαών και των εθίμων τους είναι γνωστές στους Αθηναίους από τις αφηγήσεις του Ηρόδοτου ο οποίος  είχε συλλέξει χάρη στα ταξίδια του πλήθος εξωτικές εμπειρίες τις οποίες μετέφερε στο κλεινόν άστυ. Σύμφωνα λοιπόν με αυτές, οι γυναίκες στην Αίγυπτο έκαναν τις εξωτερικές δουλειές του σπιτιού, ενώ οι άντρες ασχολούνταν με το νοικοκυριό. (Ηρόδοτος IV. 111) Οι κάτοικοι της Φρυγίας και της Μυσίας ήταν γνωστοί για τις ακραίες εκφράσεις πένθους. Οι Πέρσες λάτρευαν τον θεό Ήλιο. Ο πλούτος της Ανατολής ήταν μυθικός. Οι ιστορίες για υπερφυσικές μαγικές ιδιότητες των θηλυκών θεοτήτων όπως η Εκάτη και η Κίρκη, που τύχαιναν αδελφές του πατέρα της Μήδειας, ήταν αρκετά διαδεδομένες. (βλ. Page 1990: 30-32)

 

Σύμφωνα με παλιότερες παραδόσεις (Εύμελος, Πίνδαρος, Παυσανίας, Κρεώφυλλος) η Μήδεια δεν δολοφόνησε τα παιδιά της. Αντιστάθηκε στον έρωτα του Δία και η Ήρα για να την ευχαριστήσει της υποσχέθηκε πως θα κάνει τα παιδιά της αθάνατα.  Άγνωστο για ποιο λόγο όμως, δεν κράτησε την υπόσχεσή της και η δοκιμασία στην οποία υπέβαλε η Μήδεια τα παιδιά της απέτυχε με συνέπεια αυτά να πεθάνουν.

Ο Παρμενίσκος μαρτυρεί ότι οι Κορίνθιοι, χρημάτισαν τον Ευριπίδη με πέντε- κατά άλλους δεκαπέντε- τάλαντα προκειμένου να αποσύρει για χάρη  τους την κατηγορία του φόνου των παιδιών.

Ωστόσο αυτή είναι μια φήμη την οποία ο Page θεωρεί συκοφαντική για τον ποιητή.

 

 

Η πρόσληψη της τραγωδίας σε νεότερους δραματουργούς

« Ο Ιάσων εμφανίζεται ως ανόητος και εγωιστής προδότης. Η Μήδεια απεικονίζεται ως παιδοκτόνος. Ποιος λοιπόν ήταν ο σκοπός του ποιητή;» αναρωτιέται ο Page (Page 1990: 28). « Να αποκαλύψει γενικά ποια πράγμα είναι ή ποια μπορεί να είναι η ανθρώπινη φύση, και ειδικότερα τι μπορεί να συναχθεί λογικά από τις αγαπημένες μας παραδόσεις.» (ό.π.) Και σε άλλο σημείο ο ίδιος μελετητής παρατηρεί: « τα αισθήματα μιας γυναίκας της οποίας ο έρωτας έχει μετατραπεί σε μίσος, όπως και τα αισθήματα ενός άντρα που πλέον δεν αγαπά, αντιπροσωπεύουν κάτι το αιώνιο και αναλλοίωτο μέσα στην ανθρώπινη φύση. Εδώ βρίσκουμε εκείνο που πρέπει πάντοτε να αναζητούμε στο μεγάλο δράμα- το καθολικό μέσα στο ειδικό.» (ό.π. 25)

 

Την πρόσληψη του μύθου θα επιχειρήσουμε να ανιχνεύσουμε στο έργο τριών πολύ σημαντικών δραματουργών του 20^ου αιώνα: του Ιταλού σκηνοθέτη Πιέρ Πάολο Παζολίνι στην ταινία  Μήδεια  ( 1969) , του Δανού σκηνοθέτη Λαρς φον Τρίερ στην τηλεταινία Medea (1988) και της ανατολικογερμανίδας Κρίστα Βολφ στο μυθιστόρημα Μήδεια Φωνές[3]. Καθένας από τους τρεις όπως θα δούμε προσεγγίζει βέβαια τον μύθο μέσα από την δική του προσωπική οπτική και τον διαμορφώνει ανάλογα.

 

 

Πιέρ Πάολο Παζολίνι, Μήδεια[4] (1969). Ο σπόρος που πεθαίνει.

Ο Παζολίνι καταθέτει με αυτή την ταινία ένα φιλοσοφικό δοκίμιο πάνω στην πορεία διαμόρφωσης του δυτικού πολιτισμού. Η ταινία είναι χτισμένη πάνω στην οδυνηρή σύγκρουση ανάμεσα στο έλλογο/πολιτισμένο στοιχείο, που το εκπροσωπεί ο Ιάσων, και το άλογο/πρωτόγονο, που το εκπροσωπεί η Μήδεια.  Ο σκηνοθέτης σε αυτήν την ιδιοφυή ταινία  παρουσιάζει δυο εντελώς διαφορετικούς, αντιθετικούς  κόσμους: η Μήδεια είναι η Μητέρα-Γη, ιέρεια και θεότητα αρχέγονη, δημιουργία μαζί και καταστροφή, ενσωματώνει στο πρόσωπό της όλες τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες της ανατολής, στοιχεία της είναι η φωτιά (πρόγονός της είναι ο Ήλιος)  και η γη,   και καθοδηγείται από το ένστικτο και είναι βαθιά ερωτευμένη. Ο Ιάσων είναι το καλλιεργημένο παιδί της Δύσης, όμορφος, ευέλικτος,  γνώστης των τεχνών, ένας περιπλανώμενος τυχοδιώκτης  (στοιχεία του είναι η θάλασσα και ο αέρας, πρόγονός του είναι ο θεός των ανέμων Αίολος), ενεργεί με τη λογική,  και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμένου κόσμου.  Το αποτέλεσμα από τη σύγκρουση των δύο στοιχείων είναι τραγικό: φόνος και φωτιά, κάτι που ισχύει για τον Παζολίνι μέχρι σήμερα.

Στο τέλος συνειδητοποιούμε   σε όλο της το μέγεθος τη συντριβή του Ιάσονα: οι δικοί του σπόροι/παιδιά έχουν καταστραφεί ολοκληρωτικά, δεν υφίσταται για εκείνον η δυνατότητα αναγέννησης. Τα τελευταία λόγια της Μήδειας το επικυρώνουν: «Τίποτα δεν είναι δυνατόν πια.»

Τα σύμβολα: Ο σκηνοθέτης κάνει ευρεία χρήση συμβόλων όπως:  το απόκοσμο τοπίο (η ταινία γυρίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος της στην Καππαδοκία), η φωτιά και ο Ήλιος (σύμβολα της Μήδειας= παθιασμένη και με βαθιές ρίζες στη γη), ο άνεμος και το νερό/θάλασσα (σύμβολα του Ιάσονα= ψυχρός και ευκίνητος), τα κοστούμια των ηθοποιών (βαριά και περίτεχνα για τους βάρβαρους, ανάλαφρα και ελεύθερα για τους Αργοναύτες), ο κένταυρος ( το πρωτόγονο ζωώδες που γίνεται πολιτισμένο), η μουσική επένδυση (εκλεπτυσμένος γιαπωνέζικος ήχος για τους Αργοναύτες, δυνατά κρουστά και πνευστά, και κραυγές για τους πρωτόγονους), ο σπόρος ως σύμβολο αναγέννησης, ο κύκλος (η κυκλική πορεία της βλάστησης και της ζωής) και ο σταυρός (επιρροές από τη χριστιανική θρησκεία). (για περισσότερα βλ. McDonald 1998:41-47).

Διαφορές από τον Ευριπίδη. Η υπόθεση του Ευριπίδη καλύπτει ουσιαστικά το δεύτερο μέρος της ταινίας του Παζολίνι.

Ø      Περιορίζονται δραστικά οι διάλογοι, μεγάλες βουβές σεκάνς.

Ø      Εισάγονται σκηνές αισθησιακού χαρακτήρα ανάμεσα στη Μήδεια και τον Ιάσονα.

Ø      Ο ρόλος της τροφού περιορίζεται σημαντικά, ο ρόλος του παιδαγωγού έχει ελαχιστοποιηθεί. Ο ρόλος του Αιγέα έχει απαλειφθεί εντελώς. Τα χορικά έχουν επίσης απαλειφθεί.

Ø      Δεν υπάρχει αγγελιαφόρος, όλα εκτυλίσσονται σε δημόσια θέα.

Ø      Η κόρη του Κρέοντα Γλαύκη δεν πεθαίνει από τα δολοφονικά δώρα της Μήδειας, αλλά αυτοκτονεί από τύψεις απέναντί της. 

Ø      Ενοποιούνται δύο σκηνές, εκείνη όπου η Μήδεια κατηγορεί με εμπάθεια τον Ιάσονα με εκείνη στην οποία ‘συμφιλιώνεται’ μαζί του.

Ø      Οι ηθοποιοί είναι φυλετικά ανάμικτοι, ενώ η μουσική επένδυση είναι επίσης πολυεθνική.

Ø      Η Μήδεια δεν διαφεύγει με ένα λαμπρό άρμα, αλλά υψώνει ένα τείχος φωτιάς ανάμεσα στην ίδια και στον Ιάσονα.

 

 

Λαρς φον Τρίερ,  Μήδεια[5] (1988) . Η μάγισσα του βορρά.

 

                                                      «δεν υπάρχει μεγαλύτερος καημός από την αγάπη»

 

Ο Δανός σκηνοθέτης αποτελεί μια αρκετά ιδιόμορφη περίπτωση στον χώρο του σινεμά. Εξέχουσα θέση στις ταινίες του κατέχουν αλησμόνητες γυναικείες μορφές, απέναντι στις οποίες η «σκληρή» στάση του  σκηνοθέτη έχει εγείρει ερωτηματικά.

Όπως γράφει ένας Έλληνας κριτικός «στις ταινίες του φον Τρίερ μια γυναίκα μόνη παίρνει στους ώμους της το φταίξιμο για τις αμαρτίες των ανδρών, υφίσταται τον εξευτελισμό, κουβαλάει το βάρος του κόσμου». (Σούμας, 2013)

Το σενάριο της τηλεταινίας,  βασίζεται σε μια διασκευή μεγάλου Δανού σκηνοθέτη  Καρλ Ντράγερ, συμπατριώτη του φον Τρίερ.

Ο Τρίερ μεταφέρει  την δική του «Μήδεια» στους ομιχλώδεις βαλτότοπους  του σκανδιναβικού βορρά  και στα απέραντα γυμνά λιβάδια του. Ο Ιάσονας μάλιστα κατοικεί σε ένα κάστρο που θυμίζει Βίκινγκς. Δεν υπάρχει θρήνοι και κοπετοί, εκλείπουν οι κραυγές απόγνωσης και οι ακρότητες. Μέχρι την τελική έκρηξη εκδίκησης, όλα εκτυλίσσονται χαμηλόφωνα, τα πάθη είναι φαινομενικά υπό έλεγχο, την ίδια στιγμή που κοχλάζουν κάτω από την επιφάνεια. Σε καμία περίπτωση κανένας ήρωας δεν υψώνει τη φωνή του.

 

Ο σκηνοθέτης δίνει ιδιαίτερο βάρος στο αισθητικό αποτέλεσμα με τις εκπληκτικής ομορφιάς εικόνες που παραπέμπουν σε ζωγραφικούς πίνακες. Μυστηριακή και  απόκοσμηη ατμόσφαιρα. « Η σέπια φωτογραφία, οι χαμηλοί φωτισμοί, τα εκφραστικά πρόσωπα των ηθοποιών και γενικότερα τα κοντινά πλάνα.

 

Διαφορές από τον Ευριπίδη:

Ø      ο χορός έχει απαλειφθεί,

Ø      η Μήδεια εμφανίζεται να συλλέγει τα μαγικά της βότανα και να παρασκευάζει τα φίλτρα της,

Ø      έχουν ενταχθεί ερωτικές σκηνές ανάμεσα στον Ιάσονα και την Γλαύκη,

Ø      η εξόντωση της Γλαύκης προεξαγγέλλεται με τον θάνατο ενός αλόγου το οποίο έχει κεντρίσει το δηλητηριασμένο στεφάνι-δώρο της Μήδειας,

Ø      ο θάνατος των παιδιών πραγματοποιείται με απαγχονισμό σε ένα ερημικό δέντρο και όχι με μαχαίρι,

Ø      η  Μήδεια διαφεύγει με μια βάρκα για τη χώρα του Αιγέα.

 

Κρίστα Βολφ, Μήδεια Φωνές. Η αποκατάσταση της Μήδειας.

 

Η Κρίστα Βολφ θεωρείται από τις σημαντικότερες μεταπολεμικές συγγραφείς στη Γερμανία. Μεγάλωσε κάτω από τη σκιά του ναζισμού και ενηλικιώθηκε με τα κομμουνιστικά ιδεώδη. Σε όλα της τα μυθιστορήματα επανέρχεται ξανά και ξανά στις προσωπικές της εμπειρίες που βίωσε στην κομμουνιστική ανατολική Γερμανία.

Παραθέτει λοιπόν μία εντελώς διαφορετική εκδοχή του μύθου. Με τη μέθοδο της εσωτερικής μεταβλητής εστίασης[6], η Βολφ ανεβάζει στη ‘σκηνή’ μια σειρά από πρόσωπα μερικά από τα οποία ανήκουν καθαρά στον μυθοπλαστικό χώρο. Μέσα από διαδοχικούς μονολόγους φωτίζουν και μια διαφορετική πτυχή του δράματος, ξεσκεπάζουν ανομολόγητα μυστικά και εισχωρούν, στον πυρήνα της τραγωδίας που δεν είναι τελικά η τραγωδία μόνον της Μήδειας αλλά κάθε ανθρώπου που είναι διαφορετικός. Σύμφωνα λοιπόν με τον κατά Βολφ μύθο, η Μήδεια είναι ο λαμπερός πλανήτης του μυθιστορηματικού της σύμπαντος, γύρω από τον οποίο περιστρέφονται και έλκονται αναπόφευκτα τα υπόλοιπα πρόσωπα. Γύρω από την ακτινοβόλα προσωπικότητα της Μήδειας περιστρέφονται σαν δορυφόροι, τη θαυμάζουν, την αγαπούν, την ερωτεύονται, νιώθουν δέος αλλά και ζήλια, ανταγωνισμό, φθόνο και τελικά μίσος και εκδικητική μανία για μια γυναίκα που ούτε κατά διάνοια δεν μπορούν να προσεγγίσουν-. Είναι όλοι τους χλωμά φεγγάρια μπροστά σε ένα υπέρλαμπρο άστρο.

Κι εδώ η Μήδεια φέρνει το βάρος της ξενικής καταγωγής της. Διαθέτει τη σαγήνη και το μυστήριο της εξωτικής της καταγωγής αλλά είναι ταυτόχρονα επικίνδυνη καθώς κρύβει θανατηφόρα μυστικά και έχει μαγικές δυνάμεις.

 

Ο Ιάσονας είδε στη Μήδεια τον εξωτισμό και τη σαγήνη της χώρας της και μαγεύτηκε. Αφηγείται ο ίδιος στον μόνόλογό του «Ήταν κάτι διαφορετικό. Ένα πρωτόγνωρο μούδιασμα σε όλα μου τα μέλη, ένα εντελώς μαγικό συναίσθημα. Μου έκανε μάγια, αυτό πέρασε από το νου μου, και πραγματικά αυτό είχε κάνει.» (σελ. 53)

 

Ξεκάθαρα η συγγραφέας αφήνει να εννοηθεί ότι η Μήδεια είναι το αθώο θύμα που αίρει στους ώμους της τις αμαρτίες του κόσμου, δεν αρνείται μάλιστα μια μακρινή συσχέτιση με τον Ιησού. Η τραγωδία της Μήδεια είναι για την Βολφ η τραγωδία του ανθρώπου που είναι ασύγκριτα ανώτερος και που οι άνθρωποι μισούν και φοβούνται ακριβώς γι’ αυτό οδηγώντας τον σαν αμνό στη σφαγή.

Ο Slavvit  κατηγορεί ευθέως την Βολφ για το κομμουνιστικό παρελθόν της και τη συνεργασία της με τους πράκτορες της Στάζι, παραδέχεται ωστόσο ότι σε αυτό το βιβλίο της «δεν είναι το παρελθόν της και τη συνεργασία της με τον εχθρό που υπερασπίζεται η Βολφ: μιλάει στο όνομα όλων των κατατρεγμένων ανθρώπων οπουδήποτε, που διαβάλλονται, μισιούνται και διώκονται.» (Slavitt, 1998)

 

Οι διαφορές από τον Ευριπίδη: Είναι μάλλον μάταιο να επιχειρήσουμε μια σύγκριση με τον ευριπίδειο μύθο. Υπάρχουν πάρα πολλά ανατρεπτικά στοιχεία. Η κύρια σύγκρουση της Μήδειας δεν εστιάζεται ενάντια στον Ιάσονα αλλά εναντίον του Κρέοντα, είναι η αιώνια πάλη του ανθρώπου ενάντια στην εξουσία. Η συγγραφέας ενδιαφέρεται επίσης να καταδείξει έντονα την αντίθεση ανάμεσα στο μητριαρχικό παρελθόν της Κολχίδας και το πατριαρχικό παρόν της Κορίνθου. Τα γεγονότα και πολλά από τα πρόσωπα είναι εντελώς φανταστικά.  

Συμπεράσματα                                                                                    

Το αρχέτυπο Μήδεια παρουσιάζει αξιοσημείωτη προσαρμοστικότητα και ευελιξία στην αλλαγή των χρόνων και των τόπων, και απαράμιλλη αντοχή στο πέρασμα των αιώνων.

Ο Παζολίνι ανασκεύασε τον μύθο από τη σκοπιά του πρωτόγονου τελετουργικού παρελθόντος που η ένωσή του με το πολιτισμένο δυτικό πρότυπο δεν επιτυγχάνεται χωρίς αιματηρές θυσίες, και όπως υποστηρίζει είναι ανέφικτη.

Ο Τρίερ είδε στην Μήδεια την πάσχουσα γυναίκα που υποφέρει τα πάνδεινα σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο, ένα θέμα που αγαπά να κινηματογραφεί.

Η Κρίστα Βολφ ανασκευάζει τον μύθο ως αλληγορία που αντικατοπτρίζει τα προβλήματα στις σχέσεις που προέκυψαν μετά την επανένωση της πρωτόγονης ανατολικής Γερμανίας με την πολιτισμένη δυτική.

Ο κάθε δημιουργός λοιπόν καταθέτει το δικό του φόρο τιμής απέναντι στην παγκόσμια κληρονομιά με μια δική του εκδοχή του μύθου η οποία διαβαίνει αναπόφευκτα μέσα από τις ατραπούς των προσωπικών του αναζητήσεων αλλά και των πολιτικών, κοινωνικών, ιδεολογικών παραμέτρων που ο καθένας υπηρετεί. 

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Αιλιανός Ποικίλη Ιστορία (v.21), μετάφραση- εισαγωγή- σχόλια Φιλολογική ομάδα Κάκτου,  επιμ. Β. Μανδηλαράς,  εκδ. Κάκτος, 1997

 

Βολφ, Κρίστα, Μήδεια Φωνές, μτφ. Αγγέλα Βερυκοκάκη, Νέα Σύνορα, Αθήνα 1996

 

Hose, Martin, Ευριπίδης Ο ποιητής των παθών, μτφ. Μπέτυ Ταραντίλη, φιλολογική επιμέλεια Νικ. Π. Μπεζαντάκος, Ινστιτούτο του βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2011

 

Ηρόδοτος (i, iii, iv, vii, ix),  εισαγωγή-μετάφραση- σχόλια Γαβριήλ Συντομόρου, εκδ. Ζήτρος, Αθήνα 2002

 

McDonald, Marianne, Ο Ευριπίδης στον κινηματογράφο: Η ορατή καρδιά, μτφ. Ερρίκος Μπελιές, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1989

 

Page, D. L., (εισ.) στο: Ευριπίδη Μήδεια, μτφ. Γ. Γιατρομανωλάκης, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1990

 

Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις,  Κορινθιακά, επιμ. Β. Μανδηλαράς, εισαγωγή Ζαχαρίας Λαμπάκης, Κάκτος 1992

 

Σαββάτης, Νίκος, "Η νοσταλγία μιας άλλης προϊστορίας" (Για τον Pier Paolo Pasolini) στο: Σινεμυθολογία Οι ελληνικοί μύθοι στον παγκόσμιο κινηματογράφο, (συλλογικό έργο), έκδοση Υπουργείου Πολιτισμού – Οργανισμού Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού, Φεστιβάλ κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 2003

 

Πίνδαρος  Ολυμπιόνικοι  (XIII.74), μετάφραση: Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου  κ.α.
Εφημερίδα "Ελεύθερος Τύπος", Εταιρεία Συγγραφέων, 2008

 

 

Διαδικτυακές πηγές

SLAVITT, DAVID R., «Revenge Fantasy», New York Times, 14 Ιουνίου, 1998, http://www.nytimes.com/books/98/06/14/reviews/980614.14slavitt.html

Σούμας, Θόδωρος, «Λαρς φον Τρίερ : μισάνθρωπος και μισογύνης, ή το αντίθετο;» CINE ΕΠΤΑ 11 Μαρτίου 2013 http://cine7.gr/?p=6370

 

Ζουμπουλάκης, Γιάννης,  «Μήδεια» από σέπια, σε περιβάλλον Βίκινγκς», εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 16/04/2009 http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=264148

 

April 18, 2003

 

 

 

 

KEHR, DAVE, «Medea (1987)» New York Times  18 Απριλίου,  2003 http://movies.nytimes.com/movie/review?res=9E07E3D6173AF93BA25757C0A9659C8B63

 

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία:

Coldhill, Simon, Reading Greek Tragedy, Cambridge University Press, 1986

Euripides Medea and other plays, translated and edited by James Morwood, Oxford University Press, New York 1997

Garland, Robert, Surviving Greek Tragedy, Duckworth & Co. Ltd, 2004

Peling, Christopher, Greek Tragedy and the historian, Clarendon Press, Oxford 1997

Ιστότοποι:

 Μήδεια του Παζολίνι: http://www.youtube.com/watch?v=fqLizCElbcE

Μήδεια του Λαρς φον Τρίερ http://www.youtube.com/watch?v=wsQwNcvLTwQ

 

 

 

 

 

 

 

---

[1] Το δίπολο βάρβαρη Κολχίδα- πολιτισμένη Κόρινθος θα αποδομήσει, όπως θα δούμε παρακάτω, η Κρίστα Βολφ στο μυθιστόρημα Μήδεια Φωνές

[2] Η μετάφραση όλων των αποσπασμάτων είναι του Γιώργη Γιατρομανωλάκη.

[3] έκδοση στα ελληνικά 1996

 

[4] ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ και σενάριο (βασισμένο στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη): Πιέρ Πάολο Παζολίνι. ΠΑΙΖΟΥΝ: Μαρία Κάλλας, Τζιουζέπε Τζεντίλε (Giuseppe Gentile), Massimo Girotti, Laurent Terzieff Margareth Clementi, Anna Maria Chio κ.α.

 

[5] Σκηνοθεσία – Σενάριο: Lars von Trier. Παίζουν: Udo Kier (Jason), Kirsten Olsen (Medea), Henning Jensen (Kreon), Solbjerg Højfeldt (nurse), Baard Owe (Aigeus), Preben Lerdorff Rye (teacher), Ludmilla Glinska (Glauce).

[6] Στην αφήγηση με εσωτερική εστίαση, η θέαση των γεγονότων είναι περιορισμένη και ανήκει σε έναν από τους χαρακτήρες του έργου. Στην μεταβλητή εσωτερική εστίαση οι ήρωες που αφηγούνται εναλλάσσονται. (βλ. Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων 1999:33)